შემთხვევითი წვრილმანიდან ლაიტმოტივამდე: Verfall-ის სემანტიკისათვის თომას მანის „ბუდენბროკებში“

Abstract

დღეს მეტად აქტუალურია ტექსტის ასპექტობრივი შესწავლის დაძლევა: მიჩნეულია, რომ მხოლოდ ტექსტის სემანტიკის შესწავლას სტრუქტურისაგან მოწყვეტით, ან, პირიქით, ტექსტის მხოლოდ პრაგმატიკის, მისი დერივაციის იზოლირებულ შესწავლას უპირისპირდება მხატვრული ტექსტის ბუნების კომპლექსური, სინთეზური განხილვა. საყოველთაოდ აღიარებულია ის ფაქტი, რომ აუცილებელია ლიტერატურული ნაწარმოების მთლიანი ფილოლოგიური ანალიზი ლინგვისტურ, ლიტერატურათმცოდნეობითსა და კულტუროლოგიურ მიდგომათა ერთიანობაზე დაყრდნობით. თომას მანის „ბუდენბროკებს“ ვიხილავთ სტრუქტურულ-სემანტიკური ანალიზის თვალსაზრისით, რომელიც არ უარყოფს ტრადიციული ანალიზის მეთოდს და ფრაგმენტულ-სემანტიკური პლანის სიღრმისეულ დონეზე ავლენს სულ ახალ და ახალ აზრს, რითაც თითქოსდა ამტკიცებს ტრადიციული პლანის კანონზომიერებას. ასეთი კვლევის თეორიულ საფუძველს წარმოადგენს ვ.ვინოგრადოვის მიერ წამოყენებული და შემდგომში თანამედროვე სტრუქტურალისტების მიერ დამუშავებული „სიტყვათა რიგის“ თეორია – теория «словесного ряда», რომლის თანახმადაც მხატვრული ნაწარმოების კომპოზიციის მთავარ კომპონენტად (ტექსტის სიტყვიერი წყობის თვალსაზრისით) „სიტყვათა რიგი“ გვევლინება. მხატვრული ნაწარმოების კომპოზიციაში და, მაშასადამე, სიტყვათა რიგების შემადგენლობაში მნიშვნელოვანი როლი ეკუთვნის დეტალებისა და ლაიტმოტივების სიტყვიერი გამოხატვისა და განთავსების თავისებურებებს. ამიტომ სწორედ დეტალებისა და ლაიტმოტივების რომანის ტექსტში ფუნქციონირების საკითხმა გამოიწვია ჩვენი ინტერესი. ჩვენი აზრით, ტრადიციული ლიტერატურათმცოდნეობითი ანალიზისას ხშირად ხდება დეტალის მიკროსტრუქტურის იგნორირება; ამ დროს გამოჰყოფენ ჩვეულებრივ ყველაზე უფრო ეფექტურ და თვალშისაცემ დეტალებს, რომლებიც ტექსტის ზედაპირზეა განლაგებული, ან მიუთითებენ ამა თუ იმ დეტალის ისევ და ისევ ყველაზე უფრო რელიეფურ ნიშნებზე. ამასთან მეცნიერთა ყურადღების მიღმა შეიძლება დარჩეს სიღრმისეული, ნაკლებად შესამჩნევი დეტალები, ან მათი არა თვალშისაცემი მხარეები. მრავალგანზომილებიანი სტრუქტურის კუთხით დეტალის გამოყოფა მოძრავი მიკროელემენტის სახით უფრო მეტ საშუალებას იძლევა მისი ახლებური აღქმისა და პოლიფუნქციური მნიშვნელობის გამოვლენისათვის (ის, რასაც ჩვენ ვიკვლევთ, არის დეტალი და ამავე დროს დინამიკური სტრუქტურის მოძრავი რგოლი, რომელსაც შეუძლია გადავიდეს ერთი სიტყვათა რიგიდან მეორეში და წარმოქმნას „მიზრდილი აზრი“ ( «приращенный смысл») – ვ.ვინოგრადოვი). ჩვენი კვლევის კონკრეტულ ობიექტს Verfall-ის (დაცემის) დეტალები წარმოადგენს. ეს თ.მანის „ბუდენბროკების“ წამყვანი თემის ძირითადი ღერძია, რომელიც გასდევს სიტყვათა რიგების მთელ მრავალფუნქციურ და მრავალასპექტიან კომპლექსს. დეტალების პრობლემის განხილვა ხდება საერთო თემის კონტექსტში: ოჯახი – მისი დანიშნულება საზოგადოების ცხოვრებაში; პატრიარქალური ბიურგერული ოჯახი და მისი თანდათანობითი რღვევა ახალ საზოგადოებრივ-ისტორიულ პირობებში.

Es bietet sich eine Analyse mit Hilfe der strukturell-semantischen Methode an, und zwar unter dem Gesichtspunkt der mehrdimensionalen (semantischen und grammatischen) Struktur in den Abschnitten im Kontext der Wortreihen. Laut der Theorie der „Wortreihe“ (W.Winogradow), die im Weiteren von den Strukturalisten (A.Gorschkow, W.Iwanow, W.Toporow, B.Uspensky) erarbeitet wurde, ist diese die Hauptkomponente beim Aufbau eines literarischen Kunstwerks als eines Systems der Entfaltung der Wortreihen in der komplizierten wörtlich-künstlerischen Einheit. Unter einer „Wortreihe“ versteht man die Aufeinanderfolge der sprachlichen Einheiten, die mittels irgendwelcher gemeinsamen Merkmale vereinigt sind. Die Wortreihen (und auch die Details als ihre Bestandteile) stehen in einem ständigen komplizierten Wechselspiel, das ihre gegenseitige Durchdringung und auch die parallele Entfaltung einer Reihe in die andere möglich macht. Im Aufbau des Kunstwerks und folglich in den Wortreihen spielen die Besonderheiten der wörtlichen Äußerung der Details und ihre Verteilung in den Reihen eine wichtige Rolle. Die klassisch-hermeneutische Analyse eines Kunstwerks ignoriert oft die Mikrostruktur des Details im Text. Im Rahmen dieser Analyse werden meistens nur die offensichtlichen Details-Signale fixiert. Es gibt aber noch weitere z. T. marginale Details, die durch solch eine Art der Analyse unbemerkt bleiben. Die Klärung der Funktionen dieser marginalen Details ist wichtig für Themen- und Motivkomplexe der „Buddenbrooks“. Das Detail betrachten wir als ein bewegliches Kettenglied der dynamischen Mikrostruktur des Romans, das aus einer Wortreihe in die andere überwechseln kann; dabei bildet es eine „Sinnaugmentation“. Gerade diese marginalen Details, nämlich die Verfallsdetails der Familie Buddenbrooks, werden im vorliegenden Arikel untersucht. Das Ziel dieser Arbeit besteht nun darin, die Bewegung der einigen Verfallsdetails durch den ganzen Text des Romans zu folgen und ihre Semantik in Beziehung zum Inhalt des Werks, zum Hauptthema des Romans – die patriarchalische Bürgerfamilie und ihr allmählicher Zerfall unter den neuen gesellschaftlichen Verhältnissen – aufzudecken. Aufgrund der strukturell-semantischen Analyse wurden die sich durch den ganzen Romantext bewegenden marginalen Verfallsdetails der Buddenbrookschen Familie entdeckt, im Weiteren wurde ihre Verwandlung in das Leitmotiv des globalen Verfalls gezeigt. Die Transformation des Details ins Leitmotiv bei Thomas Mann trägt in diesem Fall einen ganz neuen und originellen Charakter.